خواص و کاربرد گزنه در طب سنتی و طب نوین

گیاه علفی چندساله به ارتفاع ۳۰-۱۵۰ سانتی متر با ساقه چهاروجهی سبز تا ارغوانی، تمام گیاه پوشیده از کرک های گزنده، برگ های متقابل دوکی تا تخم مرغی دارد (۱).

سه‌شنبه ۱۵ آبان ۱۴۰۳ ۰ نظر ۵۸۴۷ بازدید

گیاه شناسی:

در مخزن الادویه آن را چنین توصیف کرده است: نباتی است برگ آن پرتشریف و انبوه و پرخار و ریزه و خارهای ساق آن ظاهرتر و چون در تماس با بدن قرار گیرد باعث حمرت و سوزش و خارش گردد و گل آن زرد و تخم آن نرم و براق و با اندک پهنی و مایل به تیرگی از کنجد بزرگتر، شبیه به بزر کتان و قسمت مورد استفاده، تخم آن و بهترین آن سنگین مایل به سیاهی آن است (۲).

محل رویش: در اکثر مناطق معتدل دنیا یافت می شود. در ایران در نقاط مرطوب خصوصا نواحی شمالی، غربی و مرکزی مانند اصفهان، شاهرود، بسطام می روید (۳)

طبیعت آن (تخم گزنه): در اول سوم گرم و خشک و در دوم گرم نیز گفته اند (۲).

افعال و خواص آن:

- ملطف اخلاط لزجه

- جاذب مواد

- باعث ایجاد قرحه در اعضاء

- محلل اورام صلبه

- مدر (جاری کننده) بول و حیض و شیر و عرق

- افزاینده میل جنسی (مبهی)

- پاک کننده سینه و شش و معده

- گشاینده دهانه رحم

- بازکننده سده جگر و طحال (سپرز)

- آشامیدن آن و آشامیدن برگ مطبوخ آن با ماءالشعیر جهت امراض صدر مانند آسم (ربو) و تنگی نفس (نفس الانتصاب) و تنقیه سینه از اخلاط لزجه غلیظه مناسب است.

- گذاشتن برگ کوبیده آن در بینی موجب بند آمدن خون ریزی (قطع رعاف) می شود.

- حمول(شیاف واژینال) نیم مثقال آن با مُرّ با میزان برابر بغایت مدر حیض(قاعدگی آور) و ضماد برگ تازه آن جهت حبس رعاف(خونریزی) و برآمدگی رحم و تحلیل دبیله و گشودن دمل و قطع ثآلیل خصوصاً با عسل مؤثر است.

- همراه با نمک جهت جراحت گازگرفتگی سگ مناسب است.

- با موم روغن جهت بیماری های طحال توصیه شده است.

- پخته آن همراه با روغن زیتون جهت ورم بناگوش مؤثر است.

- ضماد خاکستر آن با نمک جهت زخم ها و قروح مؤثر است.

- ریشه آن با ماءالشعیر جهت پاکسازی سینه و شش و تخم آن جهت آسم (ربو) و سرفه و مجاری تنفس و استسقا و اخراج بلغم لزج و بیماری طحال و گرده و تقویت باه مصرف شده است.

- همراه با سکنجبین جهت تسکین وجع طحال و پهلو و گرده سریع الاثر است.

- طبیخ آن با اصل السوس (ریشه شیرین بیان) جهت پاکسازی مثانه از چرک مؤثر است.

- آشامیدن گزنه با تخم کرفس و شیر گوسفند به غایت مهیج قوای جنسی است.

- حمول(شیاف واژینال) فتیله آن با عسل مدر طمث(قاعدگی آور) است.

- ضماد آن با عسل جهت بزرگ کردن قضیب(آلت تناسلی مردان) مناسب است.

- همراه با مراهم جهت قروح و سرطان و به تنهایی جهت تحلیل اورام توصیه شده است.

- ضماد برگ آن و طلای(استفاده موضعی) آن با عسل بر قضیب و کنج ران محرک باه است.

- مضمضه(دهانشویه) عصاره آن محلل ورم لهات(لوزه ها) می باشد.

- ذرور(پودر) تخم و برگ خشک آن جهت خشک کردن زخم های متأکل و سرطان متقرح، بی لذع و حدت نافع است (۲).

نکته: روغن گزنه در افعال مذکوره خصوص تقویت باه قوی تر از بزر آن است.

ترکیبات مؤثر:

فلاونوئیدها،کوثرستیئن، روتین، کامپفرول، کاروتن، ویتامین های k وc، پتاسیم، کلسیم و ۵-هیدروکسی تریپتان (۱)

در کرکهای گزنده برگ ها ترکیباتی نظیر هیستامین، سروتونین، استیل کولین، اسید فرمیک و لوکوترین ها یافت می شود (۳).

فارماکولوژی:

- برگ گزنه اثرات ضد دردی، ضد التهابی، بی حس کنندگی موضعی، ضدباکتریایی، ضدویروسی و کاهندگی قند خون دارد.

- در مطالعات نشان داده شده است برگ گزنه دفع ادرار را افزایش داده و به طور خفیفی فشار سیستولیک و وزن بدن را در افراد مبتلا به نارسایی وریدی کاهش می دهد.

- گزنه تحریک آدرنرژیک، فاکتور نکروز تومور (TNF) و فاکتورهای فعال سازی پلاکتی را مهار می کند.

- ریشه گزنه خاصیت تعدیل کننده سیستم ایمنی داشته و دارای اثرات ملایم ضدالتهابی است.

- در مطالعات نشان داده شده است عصاره ریشه گزنه ظرفیت اتصال گلوبولین متصل شونده به هورمون های جنسی را کاهش و متابولیسم سلول های پروستات را تضعیف می کند ( ۱و۴).

موارد مصرف در German commission E:

- مصرف خوراکی برگ ها و اندام هوایی گیاه گزنه در بیماری های التهابی مجاری ادراری تحتانی و پیشگیری و درمان سنگ کلیه و در درمان کمکی بیماری های روماتیسمی تأیید شده است.

- همچنین مصرف خوراکی ریشه گزنه در مشکلات دفع ادرار بیماران مبتلا به سرطان خوش خیم پروستات مرحله I و II تأیید شده است (۵).

مقدار مصرف:

دوز روزانه خوراکی قسمت های هوایی گیاه: ۸-۱۲ گرم از گیاه خشک و خرد شده به شکل دم کرده و جوشانده.

دوز روزانه خوراکی ریشه گزنه: ۴-۶ گرم از ریشه خشک و خرد شده.

سازمان جهانی بهداشت دوز مصرف خوراکی آن را ۴-۸ گرم در روز به شکل دم کرده عنوان نموده است (۱).

در برخی منابع عنوان شده همراه با گیاه حتما بایستی روزانه حداقل ۲ لیتر آب نوشیده شود (۳).

در منابع طب سنتی ایران مقدار مصرف آن را تا سه درهم عنوان نموده و زیاده بر آن مهلک است. در این حالت مصلح آن آشامیدن اشربه مبروده و آب میوه های بارده و چیزهای لعابی مغری است(۲) .

مصرف در دوران بارداری و شیردهی:

باید در این دوران مصرف آن با احتیاط و زیر نظر پزشک متخصص باشد. در برخی مطالعات گیاه گزنه را دارای قابلیت سقط جنین معرفی کرده و به واسطه ترکیب ۵-هیدروکسی تریپتان دارای اثرات محرک رحم است(۲).

در برخی منابع به دلیل احتمال اثر گزنه بر متابولیسم آندروژن ها و استروژن ها مصرف آن طی بارداری ممنوع عنوان شده است(۳).

مضرات:

- مصرف زیاد آن مضر گرده و امعا است.

- مصلح آن صمغ عربی و کثیرا و عناب.(۲)

- مصرف برگ گزنه در موارد احتباس مایعات بدن در نتیجه کاهش عملکرد قلب یا کلیه ممنوع است (۳).

عوارض:

شایعترین عارضه تحریک معده است. احتمال بروز واکنش های آلرزیک نیز به ندرت وجود دارد.

از آنجا که گیاه حاوی مقادیر نامعینی از تانن می باشد مصرف همزمان گیاه گلدار شامل برگ ها یا ریشه با غذاهای حاوی آهن ممکن است باعث کاهش جذب آهن شود (۳).

بدل آن: قردمانا است یا حرف.

محصولات و فرآورده های بازار دارویی:

قطره و قرص پروستاتان

قطره اورتان