بهداشت ضعیف دهان و دندان چطور باعث تهدید سلامتی می‌شود؟

به گزارش خبرنگار اجتماعی باشگاه خبرنگاران پویا؛ در جوامع امروزی با توجه به افزایش ارتباطات و حضور افراد جامعه در موقعیت‌های اجتماعی گوناگون، لزوم رعایت بهداشت دهان و زیبایی دندان‌ها بیش از گذشته حس می‌شود؛ علاوه بر این، با توجه به این که سلامت عمومی بدن با سلامت دهان و دندان رابطه مستقیم دارد، از این رو سلامت دهان و دندان اهمیت ویژه‌ای در حفظ و ارتقاء سلامت افراد جامعه دارد.

در بخش نخست این مطلب با عنوان "علت‌"پوسیدگی دندان" چیست؟" به معرفی ساختمان و اختلالات و بیماریهای دهان و دندان، تأثیر متقابل بیماریهای دهان و دندان با بیماریهای مزمن و لزوم پیشگیری از این بیمارها پرداخته و اولویت های سازمان جهانی بهداشت جهت بهبود بهداشت دهان ودندان بیان شد.

در ادامه به شاخص اپیدمیولوژیک و اهمیت بهداشت دهان و دندان می‌پردازیم:

شاخص اپیدمیولوژیک بهداشت دهان و دندان

برای اندازه‌گیری شدت پوسیدگی و دندان‌های پر شده و کشیده شده دندانهای دائمی از شاخص DMFT) D)، دندان پوسیده یا پوسیدگی درمان نشده، M (دندان های ازدست رفته)، F (دندان پرشده) و T (دندان دائمی) استفاده می‌شود که این شاخص برای دندانهای شیری به صورت dmft نشان داده می‌شود؛ به گقته بانک جهانی اطلاعات بهداشت دهان و دندان WHO شاخص پوسیدگی دندان در کودکان 12 ساله به طور میانگین 1/6 است که البته در مناطق مختلف شدت آن متفاوت است.

سن 12 سالگی به پیشنهاد WHO سن شاخص در سیاستگذاری برنامه پیشگیری در سلامت دهان است؛ در این سن تمامی دندانها، به جز دندان عقل، رویش یافته‌اند و در صورت از دست رفتن آنها جایگزینی وجود ندارد، بنابراین مراقبت از آنها بیشتر حائز اهمیت است.

طبقه بندی شاخص DMFT از سوی سازمان جهانی بهداشت:

-خیلی کم: میانگین کمتر از 1/2

-کم: میانگین 2/6 - 1/2

-متوسط: 4/4 -2/7

-زیاد: 4/4 به بالا

اهمیت بهداشت دهان و دندان

سازمان بهداشت جهانی(WHO) بهداشت دهان و دندان را یک ضرورت و بخشی از سلامت عمومی در تمام عمر دانسته، بیان می‌کند که بهداشت ضعیف دهان و بیماریهای درمان نشده دهانی می‌تواند تأثیر عمیقی بر کیفیت زندگی بگذارد؛ عدم رعایت رفتارهای مرتبط با سلامت دهان و دندان بر تغذیه، صحبت کردن، کیفیت صدا و تکلم تاثیرگذار است؛ لذا توجه به این مقوله، یکی از برنامه‌های سازمان بهداشت جهانی در حوزه جلوگیری از بیماریهای مزمن و ارتقای سلامت است.

می‌دانیم که سلامت دهانی خوب، بخشی اساسی از سلامت عمومی است؛ اگرچه بهره‌مندی از سلامت دهانی خوب، چیزی بیش از فقط داشتن دندانهای سالم است؛ بسیاری از کودکان به علت وجود پوسیدگیهای دندانی فعال و کنترل نشده، سلامت عمومی و دهانی کافی ندارند؛ بهداشت دهان و دندان، یک پیش‌نیاز برای سلامتی و یک بعد اساسی برای بهداشت عمومی و رفاه است؛ وضعیت و عملکرد بافتها و ساختمان دهان، روی ظاهر فرد، اعتماد به نفس و توانایی او در صحبت کردن و ارتباط با دیگران، تاثیر می‌گذارد.

بسیاری از تحقیقات، تاثیر بهداشت دهان ودندان را بر کیفیت زندگی نشان داده‌اند؛ بهداشت ضعیف دهان و دندان می‌تواند تاثیر عمیقی بر کیفیت زندگی داشته باشد؛ تجربه درد، تحمل آبسه‌های دندانی، مشکلات حین غذا خوردن و جویدن، خجالت کشیدن از شکل دندانها بخاطر از دست دادن دندانها، دندان آسیب دیده یا تغییر رنگ داده شده که می‌توانند تاثیرات منفی بر زندگی روزمره و رفاه افراد داشته باشد.

در مورد ارتباط بهداشت دهان و دندان با کیفیت زندگی، تعریفی که توسط گزارشات بهداشت دهان و دندان ایالات متحده آمریکا در این زمینه انجام شده، راحتی افراد هنگام غذاخوردن، خوابیدن، تعاملات اجتماعی، داشتن اعتماد به نفس و رضایت با توجه به بهداشت دهان ودندان خود است.

نمودار رابطه بهداشت دهان و دندان با کیفیت زندگی

همچنین از دست دادن دندانها نیز به عنوان نتیجه بیماریهای دندان درمان نشده و تروما، ممکن است تاثیر عمیقی بر روی کیفیت زندگی و رشد و پیشرفت فرد داشته باشد و روابط اجتماعی فرد را در سنین نوجوانی که نیاز به پذیرش از طرف دیگران و جلب توجه دارد را به مخاطره اندازد.

اهمیت بهداشت دهان و دندان در کودکان

بسیاری از مشکلات بهداشت دهان از جمله پوسیدگی دندانها از سنین کودکی آغاز می‌شود که می‌توان با مراقبتهای زودرس دندانی از آنها پیشگیری کرد؛ کودکان، آینده‌سازان کشورند و سلامت جسمی، روانی و اجتماعی آنها آینده‌‌ای بهتر را نوید می‌دهد؛ پوسیدگی دندان، معمولاً از زمان خردسالی شروع می‌شود اما علائم آن ممکن است تا چند سال، هم از نظر کودک و هم از دید والدین مخفی بماند؛ علی رغم افزایش آگاهی در بین عموم مردم و پزشکان، پوسیدگیهای زودرس دوران کودکی به عنوان یک مشکل چشمگیر در جامعه دیده می‌شود؛ اگرچه شیوع پوسیدگی در دندانهای دائمی کاهش یافته است، شیوع آن در دندانهای شیری ثابت یا در بعضی جمعیتها زیاد شده است.

آکادمی دندانپزشکان کودکان آمریکا، پوسیدگی زودرس دندانها را به داشتن یک یا چند پوسیدگی(با ایجاد حفره یا بدون حفره)، دندان از دست رفته (به دلیل پوسیدگی) یا سطوح پرشده هریک از دندانهای شیری در یک کودک 71 ماهه‌(6 ساله) یا کوچکتر اطلاق می‌کند؛ بنابراین پوسیدگی زودرس دندانهای شیری، باعث درد، مشکلات جویدن، مشکلات تکلم و مشکلات روانی برای کودک می‌شود؛ همچنین کودکانی که دندانهای شیری پوسیده دارند، به احتمال زیاد پوسیدگی در دندانهای دائمی نیز خواهند داشت.

نظر به این که عوامل اصلی بیماریهای دندانی غالبا در دوران طفولیت آغاز شده، در طول زندگی ادامه می‌یابد، پس پیشگیری اولیه باید قبل از حملات غافلگیرانه آغاز شود و با توجه به پر استرس بودن درمان برای والدین کودک و همچنین نیاز به بیهوشی عمومی برای درمان در بعضی موارد و هزینه زیاد درمان، لزوم پیشگیری آشکار می‌شود؛ دندانهای شیری علاوه بر هدایت رویش دندانهای دائمی در غذا خوردن و صحبت کردن نقش دارد، پس باید به خوبی از آنها مراقبت کرد؛ دندانهای شیری که نسبت به دندانهای دائمی دارای مینای نازکتری هستند در معرض خطر پوسیدگی بیشتری قرار دارند.

دندانهای سالم در سلامت عمومی کودک تاثیر دارد؛ از زمانی که کودک متولد می‌شود می توان جهت ارتقاء سلامت دندان‌ها و پیشگیری از پوسیدگی دندان می‌توان اقداماتی مانند تمیزکردن دندانهای نوزادان با یک پارچه تمیز و نرم یا با مسواک مخصوص نوزاد و اجتناب از قرار دادن نوزاد در تخت خواب با بطری شیر انجام داد؛ شکل دادن عادات خوب در دوران کودکی به افراد کمک می‌کند که در بزرگسالی دارای دندانهای سالمی در زندگی باشند؛ کودکان به دندانهای سالم نیاز دارند تا به آنها هنگام جویدن غذا و به وضوح صحبت کردن کمک کند، همچنین دندانهای کودک باعث حفظ فضای کافی برای دندانها در بزرگسالی می‌شود.

عدم رعایت بهداشت دهان و دندان ممکن است منجر به درد، ناراحتی و حتی از دست دادن دندانها شود؛ هنگامی که کودک دندانهایش را زودتر از موعد از دست بدهد، دندانهای دائمی می‌توانند به فضای خالی حرکت کرده و رویش دیگر دندانها را در بزرگسالی با مشکل مواجه کند که این باعث کج شدن دندان‌ها خواهد شد؛ به همین دلیل مراقبت خوب دهان و دندان از همان دوران کودکی می‌تواند به محافظت از دندانها در دهه‌های آینده کمک کند.

بهداشت ضعیف دهان ودندان، بر عملکرد کودکان در مدرسه و میزان موفقیتشان در آینده، تاثیرگذار است، ازجمله عواقب آن برای کودکان می‌توان به درد شدید، کاهش عملکرد تحصیلی، تغذیه ضعیف و کاهش اعتماد به نفس اشاره کرد؛ کودکانی که از بهداشت ضعیف دهان ودندان رنج می برند، نسبت به افراد دیگر، 12 بار بیشتر احتمال دارد که روزانه فعالیتشان مانند غیبت از مدرسه محدود شود؛ بیماری درمان‌نشده دهان و دندان می‌تواند آینده روشن یک کودک را تاریک و به فردی با حداقل دستمرد تبدیل کند.

اهمیت بهداشت دهان و دندان در مدارس

امروزه آموزش بهداشت در همه جا صورت می‌گیرد اما مدارس، اجتماعات، محلهای کار، مراکز مراقبتهای بهداشتی درمانی جهت آموزش، اهمیت بیشتری دارند؛ در بین اقشار مختلف یک جامعه، گروههای آسیب‌پذیر در اولویت بیشتری برای آموزش قرار دارند و در بین گروه‌های آسیب‌پذیر کودکان به خصوص در سنین دبستان به خاطر دارا بودن مخلوط دندانهای شیری و دائمی در اولویت آموزش بهداشت دهان و دندان قرار می‌گیرند.

مدارس، مسلما مناسب‌ترین و کاراترین مکان برای کار با کودک در هر جامعه است؛ مدرسه نقش بسیار مهمی در ارتقاء سلامت در مراحل بحرانی دوران کودکی و نوجوانی ایفا می‌کند که می‌تواند شخصیت دانش آموز، نگرش، مهارت و نیز آگاهی آنان را بهبود بخشد؛ به منظور رفع نیازهای اجتماعی، آموزشی روانی و بهداشتی دانش آموزان، باید آموزش معلمان و تقویت مداوم آنان مدنظر قرار گیرد.

مطالعات اخیر نشان داده است که دانش آموزان در مقاطع بالاتر، مشکلات بیشتری از نظر بهداشت جسمی و روانی دارند که احتمالا ناشی از توجه کم به آموزش بهداشت در برنامه‌های رسمی آنان است؛ بنابراین برنامه‌های آموزش بهداشتی که در سالهای اولیه مدرسه شروع می‌شوند، اثرات قابل توجه و مداومی در آگاهی، نگرش و رفتارهای بهداشتی دارند؛ از سوی دیگر برای موفقیت در اهداف جهانی، نقش مدارس در ارتقاء سلامت،آموزش معلمین بسیار توصیه شده است؛ مطالعات نشان داده است که سالانه حدود 51 ملیون ساعت از وقت مدرسه به دلیل بیماریهای دهان و دندان در کودکان از دست می‌رود.

کودکان، اغلب قادر به بیان کردن درد دندان خود نیستند، معلم ممکن است متوجه کودکی که دارای مشکل در عملکرد یا کودکی که اثرات درد، خستگی، اظطراب، تحریک پذیری، افسردگی را نشان می‌دهد باشد، با این حال معلمان اگر درباره مشکلات دندانی کودکان آگاهی نداشته باشند، نمی توانند این رفتارها را درک کنند؛ درد و عفونت ناشی از پوسیدگی دندان، اگر درمان نشود، می‌تواند منجر به مشکلاتی از قبیل مشکلات حین غذا خوردن، صحبت کردن، یادگیری شود.

اگر کودک از درد ناشی از مشکل دندانی رنج می برد، ممکن است حضور کودک را در مدرسه، رفاه و آسایش روانی و اجتماعی او را زمانی که در مدرسه است، تحت تاثیر قرار دهد؛ بنابراین آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت باید جزء اساسی در آموزش معلمان باشد.

مدرسه یک محیط ایده‌آل جهت ارتقاء بهداشت دهان و دندان فراهم می‌کند، مدرسه زمانی از سن کودک را پوشش می‌دهد که در آن دوران، کودکی به نوجوانی طی می‌شود؛ کودکان در این دوره به خوبی پذیرای آموزشهای ارائه شده هستند و عادتهایشان زودتر شکل می‌گیرد و تاثیر طولانی مدت دارد؛ علاوه بر این آموزشهای ارائه شده می‌تواند در طول سالهای مدرسه به طور منظم تقویت شوند؛ کودکان همچنین ممکن است با کسب مهارتهای شخصی که آنها را قادر به تصمیمگیری سالم می‌کند، به اتخاذ یک روش زندگی سالم و مقابله با شرایط استرسزا مانند خشونتها و درگیریها بپردازند.

مدرسه یک محیط حمایتی جهت ارتقاء بهداشت دهان و دندان فراهم می‌کند؛ به عنوان مثال تهیه آب سالم و امکانات بهداشتی جهت عمل مسواک زدن در مدرسه ضروری است؛ اگر مدرسه چنین امکاناتی را نداشته باشد، ارتقاء سلامت دهان و دندان، می‌تواند سبب ایجاد این امکانات اولیه در مدرسه باشد؛ محیط فیزیکی امن در زمین بازی، در واقع در تمام مدرسه می‌تواند به کاهش خطر صدمات دندانی در کودکان کمک کند؛ از همه مهمتر ممکن است مدرسه تنها مکانی باشد برای دسترسی به خدمات بهداشت دهان و دندان برای کودکانی که در معرض خطر بیماریهای دهان و دندان هستند، به ویژه در کشورهای درحال توسعه که با کمبود دندانپزشک موا‌جه هستند.

معلمان مدرسه می‌توانند با ارائه آموزشهای مناسب، نقش مهمی را در فعالیتهای بهداشت دهان و دندان ایفا کنند؛ مدارس می‌توانند یک شبکه و کانال ارتباطی در جامعه محلی باشند، فعالیتهای ارتقاء سلامت را می‌توان توسط کارکنان مدرسه در خانه و در سراسر جامعه گسترش داد؛ به همین ترتیب، از طریق دانش آموزان، پیامهای ارتقاء سلامت را می‌توان به دیگر اعضای خانواده منتقل کرد؛ مدارس می‌توانند نقش هدایت و راهنمایی در حمایت و تبلیغ بهداشت عمومی به ویژه بهداشت دهان و دندان داشته باشند.

نظام مراقبت بهداشت دهان و دندان

در سال 1979 مهمترین هدف برای بهداشت دهان و دندان به صورت جهانی توسط WHO اعلام شد؛ در سال 2000 میانگین جهانی برای پوسیدگی دندان این بود که شاخص DMFT در 12 ساله ها بیشتر از 3 نباشد؛ در مجمع جهانی بهداشت در سال 1979، این بیانیه به اتفاق آراء به عنوان اولویت مهم برای سازمان جهانی بهداشت اختصاص داده شد؛ در سال 1983، بهداشت دهان و دندان به عنوان بخشی از استراتژی بهداشت برای همه شد و در سال 1989سازمان ارتقاء بهداشت، دهان و دندان را به عنوان بخش جدایی ناپذیر از بهداشت برای همه تا سال 2000 را تایید کرد؛ علاوه بر این در سال 1994روز جهانی بهداشت به بهداشت دهان و دندان اختصاص داده شد که نشان‌دهنده اهمیت این موضوع است.

بسیاری از برنامه های بهداشت دهان و دندان به صورت جدا از سایر برنامه‌های بهداشتی دیگر اجرا می‌شود؛ این اغلب منجر به دوباره کاری یا بدتر از آن اینکه پیامهای ضد و نقیضی به افراد ارائه می‌شود؛ علاوه بر این، گرایش برنامه‌های بهداشت دهان و دندان به سمت تمرکز بر تغییر رفتار فردی و تا حد زیادی نادیده گرفتن تاثیر عوامل اجتماعی و سیاسی به عنوان تعیین‌کننده‌های کلیدی در بهداشت است.

یکی از برنامه های فنی درگروه بیماریهای مزمن و ارتقاء سلامت سازمان جهانی بهداشت، برنامه جهانی بهداشت دهان و دندان است؛ بیانه‌ای که این سازمان در این زمینه منتشر کرده، این است که رویکرد خود را جهت ارتقاء و بهبود هرچه بیشتر بهداشت دهان و دندان در قرن 21 توصیف می‌کند که با توجه به استراتژی جدید پیشگیری از بیماری و ارتقاء سلامت تدوین شده است؛ این بیانیه تاکید می‌کند که علی‌رغم پیشرفتهای بسیار در زمینه بهداشت دهان و دندان در سراسر جهان، بازهم مشکلاتی در این زمینه وجود دارد.

طی سالهای اخیر، تلاش بر این بود تا همواره با تعیین وضعیت شاخصهای بهداشت دهان و دندان، بتوان الگوهای اثربخش و مداخله‌گر را جهت بهبود هرچه بیشتر سلامت دهان و دندان کودکان ایرانی و گروه هدف تعیین نمود؛ طرح ادغام بهداشت دهان و دندان در شبکه مراقبتهای اولیه بهداشتی از سال 1374 آغاز گردید و از ابتدای سال 1375 به صورت کشوری در تمام استانها به صورت فعال گسترش یافت.