جیرفت، قلب پنج هزار ساله یک تمدن گمشده

چند سالی است بود که جیرفت خشکسالی آمده بود و معیشت روستائیانی که تنها درآمدشان ناشی از لطف زمین بود را دچار نقصان کرده بود. مردم روز به روز فقیرتر می‌شدند. نه آبی و نه نانی. گرما هم طاقت فرسا بود. تا اینکه یک روز یکی از کشاورزانی که در ناامیدی داشت زمینش را شخم می زد با بخشی از یک کاسه رو به رو شد که از زمین بیرون آمده بود. زمین را کند غافل از آنکه زمین او گورستان پنج هزار ساله‌ای بود که بخشی از تاریخ سرزمین‌مان در آن مدفون شده بود.

خبر خیلی زود در آبادی پیچید. آن‌ها فکر می کردند به «گنج» رسیده‌اند غافل از آنکه «گنج» هویت تاریخی تمام مردم ایران زمین است، اشیایی ملی که به همه مردم ایران تعلق دارد و نباید توسط قاچاقچیان هویت، به کشورهای دیگر قاچاق شود. خیلی زود هم به گوش قاچاقچیان اشیای تاریخی رسید. مردم از شدت فقر حتی زیر خانه‌های خود را می‌کندند و اشیایی را که به دست می‌آوردند به قیمتی نازل گاه در حد چند هزار تومان به قاچاقچیان می‌فروختند.

یک‌سال و نیم وضع به همین منوال بود. تاریخ پنج هزار ساله قاچاق می‌شد و کسی هم کاری نمی‌کرد تا اینکه دکتر حمیده چوبک، باستان شناسی که تخصصش دوره اسلامی بود تک و تنها به جیرفت رفت تا تپه تاریخی کنار صندل را کاوش کند اما این تمدن عظیم نیاز به باستان شناسی داشت که در دوره‌های پیش از اسلام زبده باشند. رئیس سازمان میراث فرهنگی وقت، از دکتر یوسف مجیدزاده که در فرانسه زندگی می کرد دعوت کرد تا هدایت کاوش در این محوطه تاریخی ارزشمند را که کشف جدیدی در دنیای باستان شناسی بود برعهده گیرد. مجیدزاده به ایران آمد و کاوش‌های علمی اش را در جیرفت آغاز کرد. نخستین تلاش او برای حفظ این محوطه کوتاه کردن دست قاچاقچیان بود. مجیدزاده با فرهنگ‌سازی که در بین مردم جیرفت انجام داد توانست بسیاری از اشیایی را که هنوز در خانه مردم نگهداری می‌شد باز‌گرداند.

اما به دلیل نبود ثبات مدیریتی در سازمان میراث فرهنگی، مجیدزاده پس از چند سال کاوش و تلاش برای معرفی تمدن جیرفت، از مسئولیت گروه کاوش در جیرفت کنار گذاشته شد. مجیدزاده معتقد است تمدن جیرفت همان تمدن گمشده «ارتا» است که مورخان بزرگ در کتاب‌های خود به آن اشاره کرده‌اند.

دقیانوس!

شهر جیرفت گاهی به شهر کرمان و گاهی به سرزمین مکران متعلق بوده، در واقع شهر جیرفت مرکزیت منطقه جازموریان بوده است. شهر جیرفت دارای ضرابخانه‌ای بوده است که وجود سکه‌ای به تاریخ 48 هجری با ضرب جیرفت بیانگر قدمت نام این شهر از دوران پس از اسلام است.

شهر جیرفت مرکز بازرگانان چین و روم و انبارگاه بوده و نمونه‌های بسیاری از آثار بدست آمده ساخت چین در این منطقه نشانگر تبادلات این دو کشور است. ثروتمند و شاد بودن مردم جیرفت را می‌توان در آثار برجای مانده مانند ادوات موسیقی و تداوم ظروف سنگی به‌خوبی مشاهده کرد.

آثار به دست آمده از شهر قدیمی جیرفت بیشتر در محوطه گسترده دقیانوس است و روستاهای مختلفی با استفاده از مصالح محوطه برروی شهر دقیانوس ساخته شده‌اند. وفور ثروت و نعمت در دقیانوس از هزاره سوم پیش از میلاد تا دوران اسلامی باعث شده تا این شهر بارها مورد حمله همسایگان از جمله آکدیان قرار گیرد. سلسه «اکد» یکی از تمدن‌های بین النهرین در هزاره سوم پیش از میلاد است که در این دوره با سراسر جهان مراودات اقتصادی و تجاری داشته و این ارتباط اقتصادی نیز با جیرفت برقرار بوده است. شهر اسلامی دقیانوس (جیرفت قدیم) در شمال شهرستان جیرفت جای گرفته و مربوط به دوره سلجوقیان (900سال پیش) است.

با توجه به وسعت 40 کیلومتری این شهر که هسته مرکزی آن تنها 12 کیلومتر وسعت دارد، این شهر جزو بزرگ‌ترین شهرهای اسلامی کشور در آن دوره محسوب می‌شده است. شهر دقیانوس در زمان سلجوقی از قطب‌های تجاری و اقتصادی ایران با کشورهای شرقی منطقه بوده است .مارکوپولو، جهانگرد مشهور ایتالیایی نیز در سفرنامه خود از شهر تاریخی دقیانوس به عنوان یک شهر پرشکوه یاد کرده است.

با توجه به گستردگی شهر دقیانوس یافته ها نشان از وجود معابر و محله ها در قسمت های مختلف شهر دارد که به نظر می رسد در این شهر بیش از صد محله و صد میدان گاه وجود دارد که این تعداد محلات نشان از وسعت بسیار زیاد، گستردگی، جمعیت و رونق اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شهر دقیانوس در دوره سلجوقی دارد.

در کاوش های انجام شده در قسمت گورستان شهر دقیانوس که در دو کیلومتری مرکز اصلی شهر جای گرفته نشان می دهد سه نوع تدفین سردابه ای، تابوتی و تدفین معمولی در این شهر رواج داشته است.

در چهار فصل کاوش های باستان شناسی انجام شده در این محوطه، بخش‌هایی چون پایگاه حفاظتی، بخش‌های صنعتی، مسجد و مناره از زیرخاک آشکار شد. بافت شهر در دوران اسلامی دارای میدان‌ها، گذرگاه‌ها، تأسیسات و شبکه آبرسانی و محلات در دورتادور شهر بوده است. براساس مطالعات مردم شناسی این سیستم آب به صورت یک آب شکن با شکستن فشار آب و وارد کردن آب به حوضچه‌هایی باعث جریان آب در شهر می‌شد.

حمام مربوط به دوره اسلامی به دست آمده در طول کاوش در نزدیکی بازار نشان دهنده اهمیت پاکیزگی مردم شهر دقیانوس بوده است. در طول کاوش از بخش راسته بازار و گذرگاه‌های اصلی شمالی ـ جنوبی به عنوان محل کسب، معماری‌ها و انبارهای مختلفی به دست آمده است.

نخستین خط در جهان

همیشه در کتاب‌های تاریخ خوانده‌ایم که سومریان نخستین کسانی بودند که خط را اختراع کرده و آن را به دیگر ملل متمدن، ارمغان دادند اما کتیبه‌های به دست آمده از جیرفت (در سال 2001م.: 1379 ش.) نشان داد که اهالی این شهر سال‌های درازی پیش از سومریان به پدیدۀ خط و نگارش مسلط شده بودند.

طبق یافته‌های باستان شناسی نخستین خط جهان در تمدن بین النهرین کشف شد اما مجیدزاده باتوجه به لوح‌های گلی که روی آنها چند شکل هندسی کشیده شده بود به این نتیجه رسید که نخستین خط جهان متعلق به تمدن پنج هزار ساله جیرفت است. او در بسیاری از کنفرانس‌های علمی و معتبر باستان شناسی جهان سعی داشت تا این کشف جدید را هرچه بیشتر معرفی کند و همین امر.باعث سفر باستان شناسان و پژوهشگران زیادی به جیرفت شد.

مجیدزاده در این باره پیش از این گفته بود که برخلاف تصور موجود درخصوص بی‌سوادی مردم ایران تا زمان هخامنشیان کتیبه‌ها و الواح کشف شده در این منطقه نشان می‌دهد مردم ایران شاهد تمدنی پیشرفته بوده‌اند که همزمان با دو تمدن بزرگ بین النهرین و مصر به نگارش مشغول بوده‌اند.
او با اشاره به اینکه دو هزار و 700 سال قبل از میلاد مردم در این منطقه از خط استفاده می‌کردند می‌گوید: «خطی که مردم کنار صندل از آن استفاده می‌کردند هیچ شباهتی با خط‌های تمدن‌های مصر و بین‌النهرین ندارد و خطی منحصر به فرد است».

یافته‌های تمدن کنار صندل
هرچند بخش اعظمی از داشته هایی که باستان شناسان می‌توانستند رموز آنها را کشف کنند بر اثر غارت گورستان عظیم این تمدن از بین رفت اما سازه‌هایی نیز از این شهر شگفت‌انگیز به دست آمد. در این منطقه شهری با وسعت مشابه شهر سوخته وجود دارد که در مرکز آن دژی وجود داشته که در سال 1388 پس از چند فصل کاوش ارتفاع آن به 23 متر رسید.
در این حاکم نشین، برای نخستین بار معبد هزاره سوم که مختص ایرانیان بوده است و ماهیتی اصالتا ایرانی دارد کشف شده که نشان از وجود تمدنی بزرگ در این منطقه دارد.

اشیایی هم که از این تپه باستانی به دست آمده بیشتر ظروف سفالی و سنگی، قطعات سنگ صابون و گاه وسایل مفروغی است. مهمترین صنعت مردمان این تمدن کنده کاری روی سنگ صابون است که دارای ظرافت خاصی است روی این قطعات تصاویری از قبیل انسان، بز و گوسفند، نخل، مار و عقرب وجود دارد که البته تصاویر مار و عقرب معمول تر است. نکته دیگری که قطعات سنگ صابونی این منطقه را از سایر مناطق و تمدن های دیگر جدا می‌کند چشم درخشان و مرصع کاری روی قطعات است. در برخی طرح‌ها دیده می‌شود در دور تا دور ظرف چند حیوان در هم تنیده وجود دارند که برای کنار هم قراردادن آنها نیاز به محاسبات پیچیده بوده است.

موزه باستان شناسی جیرفت

بسیاری از اشیایی که از تمدن جیرفت به دست آمدند در حراجی‌های بین المللی به فروش رسیدند هرچند ایران توانست پس از سال‌ها دوندگی 18 شی تاریخی مشتمل بر دو عدد کوزه، پنج جام، سه عدد وزنه، یک ظرف باستانی، یک کاسه باارزش و شش گلدان زیبا را از یک حراجی در انگلستان بازپس گیرد

در جیرفت ساختمانی تاسیس شده که تعدادی از اشیای پیدا شده از تپه باستانی کنار صندل در آن نگهداری می‌شود هرچند بیش از آنکه این اشیا قیمت داشته باشند اطلاعات و یافته‌های علمی از این تمدن شکوهمند ارزش دارد که می‌تواند باعث غرور همه ما ایرانی‌ها شود و نام کشورمان را بیش از پیش به عنوان یک کشور تاریخی در جهان طنین‌انداز کند.

منابع: هفت صبح، جام جم