پیشینه تاریخی کاخ گلستان

گر چه تاريخچه كاخ گلستان به زمان شاه عباس صفوي( 988 ه.ق ) بر مي گردد و بخشي از سفرنامه پيترو دلاواله(در سال 1028 ه.ق كه شهر تهران را با چنارستاني كه قصر سلطنتي را احاطه كرده بوده، توصيف نموده است/ سر آغازي بر ارگ سلطنتي) خود مويد اين نكته است، و در سلسله هاي بعد كم يا بيش نيز مورد توجه واقع شده تا اينكه در عهد كريمخان زند ما بين سالهاي 1173 تا 1180 ه.ق نيز اين مجموعه با ساخت ديوانخانه اي دچار تغييرات اساسي گرديده، ولي اهميت واقعي ارگ را مي توان به دوران آقا محمدخان قاجار نسبت داد. وي در اواخر دوران زنديه و پس از مرگ كريمخان( 1193 ه.ق ) از بحران داخلي ايران استفاده نموده، ايلات قاجار را از دشت گرگان كه مركز سكونت آنان بود به دامنه هاي جنوبي البرز يعني ولايات تهران و دامغان سوق داد و سعي كرد كه بتدريج راه خود را به طرف فارس يعني مركز حكومت و قدرت زنديه باز كند.( هر چند كه لرد كرزن در كتاب ايران و قضيه ايران، درباره انتخاب تهران به پايتختي توسط آغامحمد خان و ايجاد مقر سلطنتي در اين شهر نزديكي به املاك و مقر طايفه خويش در گرگان و نزديكي به روس ها و تحت مراقبت داشتن آنها را جزء عوامل اين انتخاب مي شمارد.) آقا محمد خان بعد از غلبه بر لطفعلي خان زند در شعبان 1209 ه.ق به تهران برگشته و در نوروز 1210 ه.ق به نام پادشاه ايران تاجگذاري مي كند.
اين حركت آغامحمد خان به اهميت ارگ سلطنتي بيش از پيش افزوده و در عهد فتحعلي شاه قاجار هم به خاطر تاجگذاري وي در اين شهر( 24 ربيع الاول 1212 ه.ق / 1797 ميلادي در آستانه قرن 19 و همزمان با ناپلئون ) و هم بواسطه خيالات شكو همند اين پادشاه كاخ گلستان توسعه بيشتر و آراستگي بهتري را تجربه كرد. در عهد ناصرالدين شاه قاجار ( تاجگذاري جمعه 21 ذي القعده 1264 ه.ق / كاخ گلستان ) كاخ گلستان بواسطه مدت حكومت وي ( قريب به 49 سال ) و ديدار او بعنوان اولين پادشاه ايران از اروپا در سه سفر خود به سال هاي 1290 ، 1295 و 1306 ه.ق دستخوش تغييرات اساسي و متاثر از اروپا گرديد.

اگر چه در دوران سه پادشاه آخر سلسله قاجاريه ( مظفرالدين شاه، محمد علي شاه و احمد شاه قاجار ) تا انقراض اين سلسله (ربيع الثاني 1344 ه.ق / 9 آبان ماه 1304 ه.ش ) ارگ سلطنتي از لحاظ معماري تغييرات خاصي را به خود نديد ولي تاريخ آن با وقايع سياسي فوق العاده موثري مانند انقلاب مشروطه و تبعات ناشي از آن توام و عجين گرديد كه بخشي جدائي ناپذير از حافظه تاريخي ملت ايران را تشكيل مي دهد.
ارگ سلطنتي در سال هاي بعد از انقراض سلسله قاجار و به روي كار آمدن سلسله پهلوي شاهد تاجگذاري پهلوي اول( 4 ارديبهشت 1305 ه.ش ) و پهلوي دوم ( 4 آبان 1346 ه.ش ) و همچنين بعضي از تغييرات و تصرفات در بافت خود بوده است كه ما آنها را ناروا و نا بجا مي دانيم.
با اين اوصاف، كاخ گلستان با قدمتي كه از لحاظ حافظه تاريخي به 442 سال مي رسد يكي از منحصر بفرد ترين مجمو عه هاي تاريخي ايران مي باشد، اين مجموعه با اين قدمت نه تنها بيانگر بخش مهمي از تاريخ هنر اين مرز وبوم است بلكه بواسطه رخدادهاي فوق العاده موثر اتفاق افتاده در آن يا به نوعي مرتبط با آن، به مجموعه اي بي بديل و سندي زنده از مهمترين بخش تاريخ ايران تبديل گشته است .
هر چند كه كاخ گلستان در حال حاضر با وسعتي برابر با 5/4 هكتار( يك دهم وسعت اوليه ) در بخشي از شهر تهران به صورتي عضوي غريب از اندام شهري از هم گسيخته واقع شده است و اطراف آن مملو از ساخت و سازهاي جديد و بي هويت با عملكرد هاي نا همگن با اوست وليكن بايد به رها سازي اين مجموعه ارزشمند از معضلات منطقه اي كه در آن واقع است اقدام كرد و مجموعه كاخ گلستان را به تفكري كه در پي ايجاد منطقه و بافت تاريخي كه مشتمل بر موزه ملي، ميدان مشق و .... است پيوند داد.

اندرون یا عمارت فرح آباد

کاخ گلستان از سمت شمال بوسیله چند در و دالان باریک با حرم خانه که اندرون و فرح آباد نیز نامیده می شد ارتباط داشت. پیش از سلطنت ناصرالدین شاه عمارت اندرون همان ساختمانها و اتاق ها و تالارهای دوران فتحعلی شاه بود و بقول مرحوم معیرالممالک این قسمت از بیوتات سلطنتی گر چه دارای وسعت زیادی نبود ولی طرز ساختمان خوشی داشت .
در اوائل سلطنت ناصرالدین شاه که درعمارت ارگ سلطنتی تغییرات عمده و مهمی داده میشد بنا بنوشته هدایت در روضه الصفای ناصری تغییرات مهمی در اندرون توسط حاج علیخان حاجب الدوله و به سال 1271 ه.ق ایجاد گردید .
پس از آنکه زنهای حرم سرای ناصرالدین شاه رو به ازدیاد نهاد و رفته رفته جا بر آنان تنگ شد مجبور گردیدند اندرون را دوباره وسعت داده بزرگتر سازند و بهمین منظور در سال 1299 ه.ق و با مباشرت بنائی آقا ابراهیم خان امین السلطان تمام بناهائی را که توسط حاجب الدوله ساخته شده بود را خراب نموده و بر وسعت اندرون اضافه نمودند. پس از آن که ساختمانهای اندرون در دورادور باغچه و حیاط آن بپایان رسید در سال 1303 ه.ق ناصرالدین شاه مصمم گردید که برای خوابگاه خود نیز کاخی به سبک جدید در وسط باغچه بسازد . مباشرت ساختن این کاخ نیز به محمد ابراهیم خان امین السلطان واگذار گردید . ساخت بنای کاخ مدت یکسال تمام طول کشید و در روز یکشنبه 9 رجب 1304 .ه.ق افتتاح گردید . این کاخ بر خلاف عمارن دیگر ساختمانی بودکاملا به سبک اروپائی که از روی کاخ دولمه باغچه سلطان عثمانی ساخته شده و تزئین یافته بود .کل بنا های عمارت اندرون در زمان پهلوی تخریب و به ساختمانهای وزارت دارائی اختصاص یافت .

عمارت خروجی

در زمان گذشته تقریبا متصل به ضلع شمال شرقی شمس العماره یک دستگاه عمارت بزرگ وطولانی باغ گلستان را به دوقسمت تقسیم می کرد که آن را عمارت خروجی می نامیدند.این بنا از مشرق به مغرب شامل: اتاق موزه،تالار آینه گلستان، صندوق خانه و رختدارخانه سلطنتی بود. اساس قصر مزبور در زمان آغامحمدخان نهاده شده بود ولی به سال 1216ه.ق در عهد فتحعلی شاه پایان یافت. ناصرالدین شاه پس از مراجعت از سفر فرنگ چون موزه بزرگتری احداث نمود، این بنا را در سال 1296ه.ق منهدم کرده محل آن را تبدیل به دریاچه یا استخر بزرگی نمودند که استخر جلوعمارت بادگیر و شمس العماره و استخر جلو کاخ اصلی را به هم متصل می ساخت. این استخر را در اوایل سلطنت پهلوی اول پر نموده و در حال حاضر به فضای سبز اختصاص یافته است. که نام کاخ گلستان از نام اتاق یا تالار گلستان فتحعلی شاهی که در عمارت خروجی بود، گرفته شده و از طریق اطلاق جز به کل سپس همه کاخ های سلطنتی را با این نام خوانده اند ولی گاهی تالار آینه جدید را نیز تالار گلستان می گویند.